Lura fis-Snin

Tradizzjonalment jinżamm li l-qima lejn San Lawrenz f’din il-belt aktarx waslet fostna bejn l-1283 u l-1410, tul il ħakma Aragoniża ta’ Gżiritna, reġjun li fih twieled il-Qaddis. Qima li nġiebet fi xtut il-Birgu, kemm mill-baħħara Aragoniżi u kemm minn dawk Maltin, ġeneralment minn hawn, li x-xwieni tagħhom kienu jbaħħru minn u lejn dak ir-reġjun Iberiku. Devozzjoni li kompliet issaħħet tant li, mal-medda tas-snin, lilu ġiet iddedikata waħda mill-knejjes ta’ din il-belt u aktar tard, il-parroċċa li ssawret madwarha.

Mal-wasla tal-Ordni ta’ San Ġwann, fejn il-kavallieri Spanjoli kienu prominenti, il-festi f’ġiehu fil-knisja ddedikata lilu fil-Birgu ma setax jonqos li ma kinux isiru bl-akbar solennita`. Dawn kienu jiġu ċċelebrati mill-Gran Prijur bi tliet quddisiet, bil-vġili u bl-ottava. Nhar il-festa kienet issir purċissjoni solenni bis-sehem ta’ ħafna kavallieri u, xi drabi, bil-parteċipazzjoni tal-Gran Mastru. Prominenti fost dawn kien hemm il-Gran Mastri Perellos u Hompesch li għażlu li jieħdu l-pussess ta’ din il-belt nhar San Lawrenz.

Wara li l-Ordni ħalla l-Birgu

Ħjiel ta’ kif kienet tiġi ċċelebrata l-festa, wara li l-knisja parrokkjali reġgħet għaddiet għand il-kappillan tal-Birgu, instab f’dokument antik għas-sena 1662. Fih jidhru l-ħlasijiet li saru biex iddawlu t-toroq, għal-logħob tan-nar u għat-tiżjin tal-knisja bid-damask, li kien inkera mingħand il-fratellanza ta’ San Omobonu tal-Belt Valletta. Iżda maż-żmien, l-armar tal-knisja mhux talli ma baqax jiġi mikri, talli dak li sar ġdid beda jinkera lill-knejjes oħra. Barra minn hekk, meta l-poplu ġie mitlub jikkontribwixxi, minkejja li xi drabi kien jinħtieġ li biex jagħmel dan kien ikollu jagħmel sagrifiċċji kbar, dejjem għamel dak li seta’. Jixhdu dan l-opri artistiċi li l-knisja għadha mżejna bihom sallum; bħal ma huma l-pulptu, il-gallerija tal-orgni, il-bradella, il-pedestall u d-dalmatika tal-vara u magħhom il-bini tal-knisja monumentali tallum, flimkien mal-olterazzjonijiet, addizzjonijiet u tiżjin ieħor li saru fiha aktar tard.

Mal-medda tas-snin, in-nies tal-Birgu tant komplew ikabbru l-festa li sa min-nofs is-Seklu Dsatax, l-Ottava tal-festa kienet tiġi ċċelebrata ftit anqas minn jum il-festa. Kienet issir illuminazzjoni ġenerali u kien ikun hemm il-logħob tan-nar, ġeneralment mixtri minn Sqallija. Ma’ dawn kienu żdiedu l-programmi mużikali mill-baned. Kien hemm żmien meta l-festa ta’ San Lawrenz kienet tiġi ċċelebrata daqs l-Imnarja; tant li l-għarus kien jintrabat li wara t-tieġ jieħu lil martu għall-festa ta’ San Lawrenz. Kienet festa ta’ fuq il-baħar, b’ħafna dgħajjes jimlew id-daħliet bejn il-Birgu u l-Isla u l-Birgu u l-Kalkara. Kien hemm snin meta, minbarra fil-Birgu, kien ikun hemm il-logħob tan-nar fix-xatt tal-Kalkara wkoll. Minflok tiġrijiet taż-żwiemel, kif isir fl-Imnarja, fil-festa ta’ San Lawrenz kienu jsiru t-tiġrijiet tad-dgħajjes u jingħataw il-paljijiet lir-rebbieħa. Fil-ġurnali antiki, il-festi ta’ San Lawrenz kienu jingħataw ċerta prominenza u b’hekk tintebaħ li kienu fost l-aktar popolari ta’ dak iż-żmien. Jista’ jkun li dan kien riżultat tal-mod organizzat li bih kienu jsiru. Sa min-nofs is-Seklu Dsatax kien ġa jinħatar kumitat organizzattiv b’ħames deputati taħt il-presidenza tal-Arċipriet.

Il-Purċissjoni

Tul is-snin, il-purċissjoni kienet saret waħda mis-sbieħ li kien hawn. Bħal ħafna purċissjonijiet ta’ dari, fiha kienet tispikka s-serjeta` u d-devozzjoni. Barra minn dan, il-fratellanzi kienu jagħtu dehra sabiħa bil-kunfratiji b’għamliet u kuluri differenti. U minn dawn il-Birgu ma kienx nieqes.

Fi żminijiet aktar qrib, fis-snin ta’ qabel il-gwerra, fil-Birgu l-purċissjoni tal-festa kienet toħroġ fis-6.00 pm u tidħol fit-8.00 pm. Tul dawn is-sagħtejn kienet tgħaddi għall-Pjazza, tiġbed ‘il fuq fi Triq il-Mina l-Kbira għal fuq is-Sur tal-Kurdari u tkompli lejn Triq Santa Skolastika għal fuq is-Sur tal-Miratur, lejn il-Pjazzetta għal Triq San Lawrenz u lura fil-Knisja. Qabel mal-Ammirall kien għamel dak il-kolonnar quddiem il-palazzi li tneħħa xi snin ilu, sa minn żmien l-Ordni ta’ San Ġwann, il-purċissjoni kienet tgħaddi mix-Xatt. Meta tasal hawn, ir-relikwija ta’ San Lawrenz kienet tingħata salut bil-kanuni tax-xwieni sorġuti fil-port. Drawwa li, wara t-tluq tal-Ordni, kienet tkompliet sa l-ewwel snin tas-Seklu Għoxrin mill-kanuni ta’ Kastell Sant’ Anġlu.

Fuq quddiem nett tal-purċissjoni, kienet timxi wara l-istendard tagħha l-Fratellanza tal-Via Sagra. Warajha dik tal-Kurċifiss segwita minn dawk ta’ Santa Katerina, ta’ San Ġużepp, tal-Karita`, tal-Kunċizzjoni u fl-aħħar, il-Fratellanza tas-Sagrament. Wara l-Fratellanzi, kienu jimxu l-Patrijiet Kapuċċini mill-kunvent ta’ Santa Liberata u magħhom it-Terzjarji tagħhom, lebsin iċ-ċoqqa Franġiskana. Wara dawn kienu jimxu l-Patrijiet Dumnikani tal-Komunita` tal-Birgu. Wara s-Salib tal-Kleru kienu jimxu l-abbatini tal-parroċċa segwiti mill-qassisin u l-kappisti, il-mazzier u l-kanoniċi. L-aħħar, qabel l-istatwa ta’ San Lawrenz, kien jimxi l-Arċipriet, jew xi dinjitarju mistieden, bir-Relikwija tal-Qaddis bejn żewġ kappisti.

Baned u Mużika f’Festi Partikulari

Hekk kif għadda nofs is-seklu dsatax, il-mużika fuq barra ma kinitx tagħmel għajb lil dik esegwita fil-knisja. Kienet tieħu sehem bi programmi mużikali varji l-ewwel banda mwaqqfa fil-Birgu La Vittoriosa, jew kif magħrufa aktar Ta’ Ljun, taħt is-surmastrijiet Filippu Galea u Paolino Vassallo. Baqa’ jissemma s-sehem ta’ din il-banda f’jiem il-festa ta’ San Lawrenz iċċelebrata fl-1877, meta lejlietha mal-banda ssieħeb kor tat-tfal biex iżżanżan innu lil San Lawrenz, versi ta’ Giovanni Pace u mużika tal-Isqalli Mro. Giuseppe Privitera. Jidher li kien Innu apprezzat u ntgħoġob għax sa wasal li jiġi esegwit mill-Banda Għawdxija La Stella fil-festa ta’ San Lawrenz f’Għawdex iċċelebrata fl-1922.

Aktar tard, fin-nuqqas ta’ banda lokali, kienu jidħlu l-aħjar baned tal-mument bħal La Valette, San Giorgio ta’ Bormla, I Cavalieri di Malta ta’ Tas-Sliema u xi drabi La Vincitrice tal-Isla. Ħafna minnhom żammew l-impenn tagħhom ukoll wara l-perjodu ta’ riorganizzazzjoni tal-banda ta’ din is-Soċjeta’. Mal-medda tas-snin, bdew jidħlu wkoll il-Baned Prince of Wales aktar tard King’s Own tal-Belt, l-Unione ta’ Ħal Luqa u l-baned Żabbarin San Michele u Maria delle Grazie.

Mal-baned Maltin kien ikun hemm ukoll dawk militari tar-reġimenti stazzjonati f’pajjiżna. Dawn fil-festa ta’ San Lawrenz, tista’ tgħid li kienu jkunu regolari. Fost dawn insibu dik tal-R.M.A, fil-biċċa l-kbira taħt id-direzzjoni ta’ Mro. Bartoli. L-oħra Maltija wkoll tar-Reale Milizia Maltese, li taħt id-direzzjoni ta’ Mro. Doneo kienet tispikka bl-interpretazzjonijiet ta’ għażliet mill-opri popolari ta’ dik il-ħabta. Fost il-baned Ingliżi baqgħu jissemmew il-prestazzjonijiet li kienu jagħtu dawk ta’ Shropshire Regt., tar-Royal Irish Rifles, tad-Duke of Connought Regt., tal-Queen’s Own Regt, il-King’Own Royal Lancaster Regt., id-Dorset Regt. u dak tal-Worcesters.

Minn rapporti li kienu jidhru fil-ġurnali antiki, tieħu ħjiel tal-postijiet fejn il-baned kienu jagħmlu l-programmi tagħhom. Fil-Pjazza, kemm lejlet il-festa u kemm f’nharha, kien ikun hemm tlieta. Waħda minnhom bi programm fl-4.30.pm u t-tnejn l-oħra aktar tard. Nhar il-festa, imbagħad, kien ikun hemm banda ħdejn l-Għassa tal-Pulizija, li kienet fi Triq in-Nofsinhar kantuniera mat-triq tal-Lunzjata, oħra fuq is-Sur tal-Kurdari, oħra qrib il-Knisja tal-Lunzjata, banda x-Xatt ta’ San Lawrenz, oħra qabel taqbad it-telgħa tal-pjazza, (illum Triq Nestu Laiviera) u banda oħra fuq is-Sur tal-Miratur.

Naħseb li waħda mill-festi importanti fl-istorja tal-Banda Vittoriosana San Lawrenz kienet dik tal-1897, meta kienet iġġib l-isem ta’ Duke of Edinburgh. Dakinhar, lejlet il-festa, il-Banda, imsieħba minn kor ta’ tfal, daqqet għall-ewwel darba l-innu marċ A San Lorenzo, magħruf aktar fil-Birgu bħala ta’ Frendo. Dan l-innu marċ, b’versi ta’ Giovanni Pace, li tant iqanqal entużjażmu meta jiġi nterpretat mill-banda f’jiem il-festa, kien kompost minn Gużeppi Frendo, wieħed mill-bandisti prominenti tal-Banda Duke of Edinburgh, li aktar tard inħatar ukoll assistent direttur tagħha. Dan l-innu marċ tant kien intlaqa’ tajjeb dik il-lejla li, fuq insistenza tal-kotra kbira ta’ nies li kien hemm madwar il-planċier, kellhom jirrepetuh darbtejn.

Wara li Mro. Artz ħa t-treġija tal-Banda, kienet inqalbet paġna ġdida. Fi żmienu, il-marċi tradizzjonali, qajl qajl, bdew jittpoġġew fuq l-ixkaffa u minflokhom Artz introduċa oħrajn ġodda barranin, li rari kienu nstemgħu qabel. Konferma ta’ dan hemm il-marċi li daqqet il-Banda fil-Marċ tat-Te Deum fil-festa tal-1926. Dawn kienu jinkludu l-Kosekeu March ta’ R. Sperker, il-Marcia Andaluza Belmonte ta’ Cerdan, il-marċ militari United Flags ta’ Max Gabriel u Bayrischer Avancienmarch ta’ Van A Scherzer.L-istess kien sar fil-festa ċċelebrata fl-1907, meta Mro. Giumarra iddebutta mal-Banda Duke of Edinburgh bl-innu tiegħu A San Lorenzo, b’versi tal-istess Pace. Mal-banda kienu ħadu sehem it-tenur Bacci u l-baritonu Duca, it-tnejn tat-Teatru Rjal, flimkien ma’ kor iffurmat minn żgħażagħ mill-Birgu.

Xi Festi bi Ġrajjiet Partikulari

Apparti ż-żewġ festi ġa msemmija, li fihom ħadu l-pussess ta’ din il-belt iż-żewġ Gran Mastri, kien hemm oħrajn li fihom seħħew ġrajjiet mhux tas-soltu jew fihom inbidlet jew daħlet xi għamla ta’ devozzjoni inkella xi drawwa jew xi forma ta’ dekorazzjoni ġdida, li maż-żmien saret parti integrali mill-festa tal-lum. F’oħrajn ġiet inawgurata xi opra ġdida fil-knisja, jew xi ħaġa mhux tas-soltu fuq barra. Impossibbli li jissemmew kollha, iżda jkun interessanti li nagħtu ħarsa ħafifa lejn uħud minnhom li seħħew meta l-festa, xi ftit jew wisq, kienet tiġi ċċelebrata fuq l-istess linji tal-lum.

Dik iċċelebrata fl-1885 hi kkaratterizzata biż-żieda ta’ fratellanza ġdida, li pparteċipat għall-ewwel darba fil-festa. Dik is-sena, kienet ħadet sehem għall-ewwel darba fil-purċissjoni l-Fratellanza tal-Via Sagra. Għall-okkażjoni kien assista minn fuq it-tron l-Isqof Buhagiar li, meta l-fratelli kienu ħerġin sejħilhom quddiemu u waqt li ferħilhom, berikhom individwalment.

Ftit insibu snin li fihom il-festi esterni ma sarux jew dawk fil-knisja ċċelebrati b’mod inqas solenni. Fost dawn il-ftit hemm dik tal-1887, meta ftit jiem qabel, tfaċċat epidemja tal-kolera. Il-festi esterni ma sarux u bil-flus li kienu nġabru għalihom, kien inxtara l-ħobż biex tqassam lill-foqra. Għalkemm il-purċissjoni ħarġet, ingħatat bixra penitenzjali. Tul it-triq kollha saret ir-reċita tar-Rużarju. Wara wiegħda li kienet saret, minn dik is-sena u għal xi snin wara, mal-istatwa ta’ San Lawrenz kienet tinħareġ ukoll dik ta’ Santu Rokku.

Dik is-sena, minbarra lejn Santu Rokku, in-nies ġiet imħeġġa tirrikorri wkoll lejn San Lawrenz. Fil-ġurnali dehret rakomandazzjoni biex nhar San Lawrenz filghodu, kull min seta’, fuq il-bejt jew fit-triq, kellu jqabbad ħuġġieġa b’injam, jekk miżbugħ aħjar, flimkien ma taħlita ta’ kubrit u żift. Dan sar biex, kif inkiteb, bl-interċessjoni ta’ San Lawrenz, id-duħħan li joħroġ mill-ħuġġieġa jelimina l-mikrobi li jkun hemm fl-arja!

Festa ta’ importanza notevoli hi dik iċċelebrata fl-1889. Dik is-sena, wara ż-żmien ta’ riorganizzazzjoni li għaddiet minnu, ħadet sehem għall-ewwel darba l-Banda Unione ta’ din il-belt u magħha żviluppi ġodda fil-festa. Qed nirreferi għall-marċ popolari magħruf fil-Birgu bħala tal-Mota, li jsir lejlet l-ewwel jum tan-Novena, u għall-marċ ta’ lejlet il-festa filgħodu magħruf bħala tat-Te Deum. Kien fir-rapporti tal-festa ta’ din is-sena li dawn issemmew għall-ewwel darba u għalhekk nistgħu nikkonkludu li dawn aktarx bdew dik is-sena. Din hija xhieda tal-progress li kienet għamlet din il-banda wara li ġiet riorganizzata u fl-istess ħin juri r-rabta daqstant bikrija tal-Banda tal-Palma mal-festa ta’ San Lawrenz.

Żvilupp importanti ieħor seħħ sena wara, meta kien qed jiġi ċċelebrat it-Tmien Ċentinarju tal-Parroċċa fl-1890. Dik is-sena saret għall-ewwel darba d-dimostrazzjoni marbuta mat-tlugħ ta’ statwa fuq kolonna. Din rat il-bidu tagħha dik is-sena bl-istatwa tal-Papa Urbanu, li ‘llum tintrama ħdejn il-Monument tal-Ħelsien. Kienet tittella’ fi Triq Desain, fejn illum hemm il-każin tal-Vittoriosa Stars. Din l-istatwa baqagħet tintuża waqt din id-dimostrazzjoni sakemm saret l-istatwa ta’ San Lawrenz jagħti d-Dawl lill-Għomja fl-1896. Għalkemm San Lawrenz, baqa’ jittalla’ waqt il-marċ tat-Te Deum, mill-1905 minflok fid-Daħla beda jittalla’ fejn jiġi mtalla’ llum, bid-dimostrazzjoni tibda minn fejn Admiralty Gate, f’tarf Triq San Lawrenz. Dan baqa’ jsir għal ħames snin, għax mill-festa ċċelebrata fl-1911, minflok waqt il-marċ tat-Te Deum, l-istatwa bdiet tittella’ fl-Antiviġilja, kif baqa’ jsir sal-lum. Hemm il-probabbilita` allura, li minn dik is-sena, waqt il-Marċ tat-Te Deum, minflok tittalla’ l-istatwa, daħlet id-drawwa folkloristika esklussiva f’’din il-festa – il-Ftuħ tal-Ballun, li meta dan jinfetah joħorġu jittajru minnu għadd ta’ għasafar.

Żvilupp importanti ieħor fil-festa f’din il-belt ġie fis-seħħ minn dik iċċelebrata fl-1922. Minn dik is-sena bdew jiġu ċċelebrati l-Għaxar Erbgħat qabel il-festa ta’ San Lawrenz, kemm fil-knisja kif ukoll fuq barra. Id-devozzjoni tal-Għaxar Erbgħat ta’ San Lawrenz giet istitwita mill-Papa Alessandru II fl-1702. Għalkemm pjuttost tard, meta kienet qorbot il-festa tas-sena msemmija, tħabbar li minn dik is-sena, din id-devozzjoni ser tidħol fil-Birgu wkoll.

Nhar l-Ewwel Erbgħa, li ħabat fl-24 ta’ Mejju, ġie mfakkar billi fis-6.00 am, ġiet iċċelebrata Quddiesa Kantata. Filgħaxija, wara r-Rużarju, il-Kanonku Ġammari Farrugia niseġ diskors fuq il-glorji ta’ San Lawrenz u fisser il-għan li għalih qed issir din iċ-ċelebrazzjoni. Il-funzjoni kompliet bir-reċita tal-Kurunella u wara din tkantaw l-Innu u l-Antifona akkompanjati minn orkestra armata sewwa. Il-lejla ġiet fi tmiemha bil-Barka Sagramentali.

Fuq barra, iċ-ċelebrazzjonijiet bdew ġurnata qabel. Nhar it-Tlieta filgħaxija, il-Banda Duke of Edinburgh u l-Banda San Giorgio ta’ Bormla għamlu marċ a la Veneziana tul it-toroq prinċipali u wara bdew żewġ programmi fil-pjazza. Dik Bormliża, ta]t id-direzzjoni ta’ Mro. Hare, interpretat għażliet mill-opri, fosthom il-Vespri Siciliani, il-Poliuto u mill-La Boheme. Dik tal-Birgu, taħt Mro. Giumarra, ħarġet b’għażliet min-Nabucco, La Boheme, La Pace u mill-Aida. L-għada, id-Duke of Edinburgh daqqet programm speċjali fil-pjazza meta ddebuttat il-Fergħa tas-Saxaphones, li kienet twaqqfet fiha ftit qabel.

Fl-1929, flimkien man-nies tal-Birgu kienu ċċelebraw il-festa għadd ġmielu ta’ Għawdxin, li kif ġie rrapurtat, ġew bħala pellegrinaġġ mir-raħal ta’ San Lawrenz. Waslu nhar il-festa kmieni filgħodu u ftit wara kellhom quddiesa bil-fervorin. Fiha kienet saret dik li ssejħet tqarbina Ġenerali. Magħhom kienet ġiet il-Banda La Stella tal-Belt Victoria, li nhar il-festa filgħaxija kienet għamlet programm fil-Pjazza taħt id-direzzjoni tas-Surmast Giardini Vella. Kien intgħoġob ħafna l-mod ta’ kif interpretaw l-intermezz mill-Amico Fritz, li kien intlaqa’ b’ħafna ċapċip mill-folla li nġabret madwar il-planċier tagħha.

Fit–Tieni Gwerra Dinjija

Meta f’Ġunju tal-1940 kellna l-ewwel ħbit mill-ajru, beda l-eżodu ta’ ħafna min-nies tal-Birgu, jgħaġġlu jfittxu kenn fi rħula imbiegħda. Allura nistħajjel li n-nies ftit kellhom ħsieb il-festi l-aktar dawk esterni u minn dik is-sena dawn ma sarux. Iżda dawk interni, għalkemm mhux bis-solennita` tas-soltu, saru xorta waħda. F’dik iċċelebrata fl-1940, l-orkestra u l-vuċijiet tal-maestro di cappella ma kinux hemm, iżda għamel tajjeb għal dan il-Qasam tal-Museum maskili ta’ din il-belt bil-kor tiegħu mmexxi mis-Superjur Ġanni Schembri bis-soċju Manweli Attard fuq l-orgni. Il-kor tal-Qasam esegwixxa l-kant kollu ta’ jum il-festa. Beda bil-Matutin, kompla bil-Quddiesa Solenni filgħodu u filgħaxija għamel saħansitra l-Għasar. Il-funzjoni ntemmet bil-Barka Sagramentali u warajha bil-mużewmini jkantaw l-Antifona ta’ Fenech.

Fl-1941, jista’ jingħad li ġew iċċelebrati żewġ festi interni nhar San Lawrenz. Waħda saret il-Birgu fil-kappella ta’ Couvre Port minn Dun Pawl Galea. Dakinhar, kienet tqiegħdet għall-qima ta’ dawk li attendew statwa ta’ San Lawrenz li ‘llum tintrama fuq kolonna f’tarf Triq San Filippu. L-oħra ġiet iċċelebrata fil-Knisja ta’ San Pietru, tas-sorijiet Benedittini, fl-Imdina, fejn kienet ittellgħet għall-kenn l-istatwa proċessjonali ta’ San Lawrenz.

Sena wara, meta l-attakki mill-ajru kienu naqsu sewwa, il-festa ġiet iċċelebrata wkoll. Din id-darba fil-Birgu. Kien iffunzjona l-arċipriet Pawlu Galea li mexxa wkoll il-purċissjoni li kienet ħarġet bl-istatwa ta’ San Lawrenz magħrufa bħala taċ-Ċorma. Kienet għaddiet mit-toroq b’ħafna mid- djar ħerba waħda. Din id-darba wkoll, għall-mużika u l-kant, taħt it-treġija tas-surmast Lorenzo Galea, kienu ħadu sehem il-mużewmini ta’ din il-belt.

Festa speċjali kienet dik iċċelebrata fl-1944, is-sena li nġiebet lura f’beltha l-istatwa ta’ San Lawrenz. Iċ-ċelebrazzjonijiet jew devozzjonijiet bdew fit-30 ta’ Lulju, meta mis-Santwarju ta’ Bormla, fejn kien ittieħed mill-Imdina, San Lawrenz, din id-darba fuq il-pedistall ta’ San Ġużepp ta’ Bormla, ittieħed proċessjonalment lejn il-maqdes tiegħu fil-Birgu.

Lejlet il-festa saret it-Translazzjoni tar-Relikwija u nhar il-festa Quddiesa Solenni, li fiha kienu kantaw is-sorijiet. Iffunzjonaw il-kanoniċi Dun Rafel Mazzelli, Dun Lawrenz Micallef u Dun Gużepp Farrugia, li kienu evakwati r-Rabat. Wara nofsinhar, mal-Għasar, kien niseġ paniġierku Patri Piju Agius, Agostinjan Vittoriosan. Fl-1942, il-Kapitlu Vittoriosan iċċelebra l-festa fil-Knisja Kolleġġjata ta’ San Pawl, ir-Rabat. Għall-okkażjoni, l-istatwa ta’ San Lawrenz intramat fuq il-pedistall ta’ San Pawl viċin l-artal maġġur. Din id-darba, għal darb’ oħra, il-kant sar minn kor iffurmat mill-Mużewmini, dirett mis-Superjur Schembri.

Waqt dħul l-istatwa fil-knisja, il-folla mmensa li ħonqot il-knisja nfexxet iċċapċap u tgħajjat… Viva San Lawrenz. Dimostrazzjoni emozzjonanti li kompliet tifrex għeruqha anke fis-snin ta’ wara u baqgħet magħna sal-lum.

Ma setax jonqos li dik is-sena l-funzjonijiet ma jsirux b’solennita` speċjali. Fit-Tranżlazzjoni u fil-Quddiesa tal-Festa kien iffunzjona l-Arċisqof Gonzi. Il-festi esterni, għalkemm neqsin mill-armar tas-soltu, li bosta minnu kien intilef fil-gwerra, kienu animati minn ħames baned. Mal-Banda Duke of Edinburgh kienu daħlu l-Birgu l-baned Beland taż-Żejtun, San Ġorġ ta’ Bormla, L’ Unione ta’ Ħal Luqa u San Mikiel ta’ Ħaż-Żabbar.

Fis-snin li ġew wara, il-festa kompliet tikber. Kull sena bdiet tiżżanżan xi ħaġa ġdida u l-parteċipazzjoni tal-Banda Duke of Edinburgh baqgħet kostanti u pedina importanti fiċ-ċelebrazzjonijiet esterni. Fost dawn kien hemm is-sehem li tat il-Banda biex mill-1972, inbidlet ir-rotta tal-puċissjoni, biex din, minfliok titla, tibda tinżel minn Triq il-Mina l-Kbira. Il-Pulizija baqgħet sal-aħħar topponi għal dan. Kien fl-aħħar ħinijiet li waslet din il-konċessjoni wara lis-Sur Lawrence V. Farrugia, Segretarju tal-Banda u membru ta’ kummisjoni li nħatret biex tressaq din it-talba, għamel garanzija personali quddiem il-Kummissarju li dak li kienet qed tibża’ minnu l-Pulizija ma jseħħx.

Id-Disa’ Ċentinarju tal-Parroċċa

Fl-1990 il-Birgu ċċelebra d-disa’ mitt sena mit-twaqqif tal-parroċċa tiegħu. Fost l-attivitajiet li saru, mifruxin tul is-sena kollha, ma setgħetx ma tispikkax il-festa ta’ San Lawrenz. Iċ-ċelebrazzjonijiet, kemm interni u kemm esterni ħadu xejra differenti mis-soltu.

Bdew bid-devozzjoni tal-Għaxar Erbgħat qabel il-festa. F’kull waħda minnhom iffunzjonaw rappreżentanti tal-Ordnijiet Reliġjużi. Il-funzjoni dejjem intemmet bl-Innu taċ-Ċentinarju, lirika ta’ Dun Frans Camilleri u mużika ta’ Mons.Lawrenz Mifsud. Iċ-ċelebrazzjonijiet ta’ jiem il-festa bdew bil-Banda Vittoriosana San Lawrenz itella’ Akkademja Mużikali f’Jum il-Mota, it-30 ta’ Lulju. Dakinhar, saret il-preżentazzjoni tal-Istendard taċ-Ċentinarju, li kellu jintuża f’dawk il-jiem.

Mill-għada, f’kull jum tan-Novena, iffunzjonaw Kapitli ta’ kolleġġjati differenti. Kienu l-kapitli tat-tlett ibliet tal-Kottonera, dawk ta’ San Pawl tar-Rabat u tal-Belt Valletta u magħhom il-Kleru tal-Kalkara u l-Komunita` Dumnikana tal-Kunvent tal-Lunzjata ta’ din il-belt.

Fil-festi esterni kienet innovattiva l-bidu tad-dimostrazzjoni bl-istatwa ta’ San Lawrenz jagħti d-dawl lill-Għomja. Dik is-sena, l-Banda San Lawrenz sieħbet l-istatwa fuq vapurett minn ħdejn Bieb l-Infirmerija sa Xatt San Lawrenz, minn fejn bdiet id-dimostrazzjoni għal fuq il-kolonna fi Triq il-Mina l-Kbira. L-għada, il-Banda San Lawrenz ħadet sehem b’innijiet sagri fit-Tranżlazzjoni mill-Knisja ta’ Santa Skolastika sal-Knisja Parrokkjali. Fiha kien iffunzjoni Mons. Nikol Cauchi, Isqof ta’ Għawdex. Il-Quddiesa tal-festa kienet Pontifikali biċ-ċelebrant ikun l-Arċisqof Ġużeppi Mercieca. Il-festi ċentinarji għalqu b’marċ mill-Banda San Lawrenz fit-30 ta’ Dicembru, b’sodisfazzjon għall-kumitat li kien inħatar xhur qabel, taħt il-presidenza tal-Arċipriet Dun Pawl Raggio. Tul il-jiem tal-festa, il-baned ma naqsux. Sieħbu lill-Banda San Lawrenz f’dawk il-jiem, bil-marċi u programmi mużikali fi triqat il-Birgu, il-baned Kalkariżi San Ġużepp u Sagra Familja, il-Beltin King’s Own u La Valette, il-Konti Ruġġieru tar-Rabat, San Ġorġ ta’ Bormla, Queen’s Own tal-Isla, Queen Victoria taż-Żurrieq, De Paule ta’ Raħal Ġdid, iż-Żbbarin San Mikiel u M.M. Gratiae, Sant’ Andrija u l-Unione ta’ Ħal Luqa, Anici ta’ Ħal-Qormi u San Filep ta’ Ħaż-Żebbuġ.

Il-parti mużikali kienet infirxet tul is-sena kollha. Apparti s-servizzi soliti tal-Banda San Lawrenz, f’Marzu kien sar kunċert fuq l-orgni minn Mro. Joe Caruana fil-Knisja Parrokkjali. Il-Banda Prince of Wales Own ta’ din il-belt ħadet sehem b’marċi u programm fil-festa ta’ San Ġużepp iċċelebrata fil-5 ta’ Mejju. L-Orkestra tal-Manoel, diretta minn Mro. Joseph Vella esegwiet fil-Knisja Parrokkjali l-Oratorju Disa’ Mitt Sena Parroċċa, lirika tal-Professur Oliver Friggieri u mużika ta’ Mro. Prof. Joseph Vella. F’din is-serata, fost il-persunaġġI distinti kien attenda l-President tar-Repubblika l-E.T.Dr. Vincent Tabone.

Ir-Relikwija b’Ras San Lawrenz fil-Festa tal-1997

Il-festa ta’ San Lawrenz iċċelebrata fl-1997 żgur li tibqa’ mfakkra għal bosta snin, għax fiha seħħ dak li ftit kienu jaħsbu li hu possibbli. Din kienet il-wasla fostna tar-Relikwija tar-Ras ta’ San Lawrenz, li għal mijiet ta’ snin, dejjem inżammet fil-kappella privata tal-Papa, fil-Vatikan. Din il-wasla seħħet fl-istess sena li fiha kienet qed titfakkar it-tliet mitt sena mill-bini tal-Knisja Parrokkjali. Ir-Relikwija waslet Malta it-Tlieta 28 ta’ Lulju wara nofsinhar u mill-ajruport ittieħdet fil-Knisja Parrokkjali ta’ Kristu Re, f’Raħal Ġdid. Wara xi talb li sar hemm, ftit siegħat wara, kienet fi triqitha lejn il-Belt Valletta. F’Bieb il-Belt kien hemm jistennewha l-Kapitli tal-Birgu u ta’ San Pawl tal-Belt, flimkien mal-Kleru tal-Knisja Parrokkjali ta’ San Lawrenz t’Għawdex u diversi reliġjużi tal-Komunitajiet tal-Belt Valletta. Dawn iffurmaw korteo, bil-preżenza tal-Banda Vittoriosana San Lawrenz, li sieħbu r-Relikwija sal-Konkatidral ta’ San Gwann. Hemm, il-Vigarju Ġenerali Mons. Carmelo Xuereb, fil-preżenza ta’ għadd ta’ dinjitarji ċivili, fosthom il-President tar-Repubblika l-E.T. Dott. Ugo Mifsud Bonnici, ikkonċelebra Quddiesa Solenni, animata mill-Kor ta’ San Ġiljan, taħt id-direzzjoni ta’ Mro. Dun Gwann Galea. Kien niseġ paniġierku mill-isbaħ Mons. Lawrenz Mifsud. L-għada, r-Relikwija ttieħdet f’Għawdex, fil-Knisja Parrokkjali tar-raħal ta’ San Lawrenz, fejn inżammet għall-qima tad-devoti għal sebat’ ijiem.

Inġiebet il-Birgu t-Tnejn 4 ta’ Awissu bil-baħar sa Xatt San Lawrenz, għal ħabta tas-6.00 pm. Hawn sabet tistennieha folla kbira ta’ nies. Avveniment li ngħata laqta nazzjonali billi xxandar permezz ta’ kollegamenti diretti minn stazzjonijiet tat-Televiżjoni u tar-Radju.

Mix-Xatt, ir-Relikwija inġarret proċessjonalment lejn il-Knisja Parrokkjali tul Triq San Lawrenz, iddaħħlet mit-Tliet Bibien storiċi ta’ din il-belt u tul Triq Il-Mina l-Kbira għall-Pjazza. Hemm fuq il-planċier li kien intramaċ għall-ewwel darba, l-Arċipriet Dun Daniel Farrugia ikkonċelebra Quddiesa animata mill-Kor ta’ San Ġiljan u li fiha nisel paniġierku Dun Mikiel Borg, Kappillan tal-Parroċċa Lawrenzjana Għawdxija. Wara l-Quddiesa, ir-relikwija bir-Ras ta’ San Lawrenz ittieħdet fil-Knisja Parrokkjali għall-venerazzjoni tal-għadd kbir ta’ devoti tal-qaddis li, tul il-jiem li damet fostna, ġew minn kull rokna ta’ Gżiritna. Il-Quddiesa tal-Festa kienet Pontifikali, iċċelebrata mill-Kardinal Olandiż Adrianus Johannes Simonis, li nzerta kien Malta. Kien assistit minn Mons. Arċisqof Ġużeppi Mercieca u minn Nunzju għal Malta Mons. Sebastiano Laboa’. Il-paniġierku kien sar mill-Kanonku Mario Agius. Il-purċissjoni kienet waħda unika, għax max-xbieha tal-qaddis issieħbet ir-relikwija bir-ras tiegħu.Il-qofol tal-festa ntlaħaq nhar id-9 u l-10 t’ Awwissu permezz tat-Tranżlazzjoni tar-Relikwija u l-Quddiesa Solenni ta’ nhar il-festa. It-Tranżlazzjoni bir-Relikwija tar-Ras saret mill-Knisja ta’ Santa Skolastika. Iffunzjona Mons. Nikol Cauchi, Isqof ta’ Għawdex, flimkien mal-Kapitli tal-Kottonera, imseħbin b’innijiet sagri mill-Banda Nazzjonali La Valette.

Tul il-ġimgħa tal-festa saru diversi programmi u marċi mill-baned Stella Maris, La Valette, King’s Own, Konti Ruġġieru, Anici, De Paule u Sliema u magħhom, naturalment, il-Banda San Lawrenz.

Sentejn biss wara dawn il-festi, li min għexhom żgur li ma jinsiehom qatt, il-festa ta’ San Lawrenz kellha tħabbat wiċċa ma’ baħar imqalleb. Il-kumitat tal-festa, iffurmat fl-1999, ried li tiżdied banda oħra waqt id-dimostrazzjoni tat-tlugħ tal-istatwa ta’ San Lawrenz fl-Antiviġilja. Proposta li l-kleru tal-parroċċa ma qabilx magħha. Anqas kienet qablet il-Kurja, li ftit qabel kienet ħarġet direttivi ġodda li jiregolaw iċ-ċelebrazzjonijiet esterni tal-festi.

Wara diversi laqgħat għall-konċiljazzjoni, kemm mal-Kurja kif ukoll ma’ Dun Stefan Bonanno, Arċipriet tal-parroċċa, il-kumitat baqa’ jsostni l-pożizzjoni tiegħu u xahar qabel il-festa ta r-riżenja tiegħu, għalkemm kompla jamministra l-festa ta’ dik is-sena biex, kif inkiteb fi stqarrija li ħareġ, “il-poplu tal-Birgu ma jiċċaħħadx minn festa li għandu dritt għaliha”.

Wara li għaddiet il-festa, ħafna kienu qed jaħsbu li, bħal ma ġara bnadi oħra, il-festa ta’ San Lawrenz kienet ser tgħaddi minn żminijiet diffiċli; aktar u aktar meta ex-membri tal-Kumitat tal-Festa waqqfu fil-Birgu Soċjeta` u Banda Ġdida.

Iżda ma kellux ikun hekk. L-ewwel għax is-Soċjeta` ġdida mxiet b’kawtela u t-tieni għax l-Arċipriet Bonanno sab għajnuna sħiħa minn diversi nies li komplew fejn kien ħalla l-kumitat preċedenti. Is-Sezzjoni Żgħażagħ Palmiżi reġgħet bdiet tiffunzjona fis-sena 2000 bil-għan li bl-attivitajiet li torganizza tkun ta’ għajnuna kemm għall-Kumitat tal-Festa u kemm għall-Banda San Lawrenz, iż-żewġ friegħI prinċipali fl-organizzazzjoni tal-festa.

Qajl qajl, is-sitwazzjoni bdiet ġejja għan-normal u l-festa baqgħet tiġi ċċelebrata bħal qabel, aktar u aktar meta fl-2003 intlaħaq ftehim bejn il-partijiet kollha u reġgħet seħħet l-għaqda mill-ġdid. Għaqda li wasslet biex il-festa ta’ San Lawrenz tkun mistennija ħafna minn kull dilettant li jixtieq jara festa ċċelebrata kif imiss.

Il-Festa tal-2008

Il-festa li ġiet ċċelebrata fl-2008 kienet waħda speċjali, għax fiha tfakkar l-1750 sena mill-martirju ta’ San Lawrenz. Iċ-ċelebrazzjonijiet bdew lejliet il-festa ċċelebrata fl-2007, meta t-Tranżlazzjoni mill-Knisja tas-Sorijiet Benedittini lejn il-Knisja Parrokkjali saret minn Mons. Arċisqof Emeritus Ġużeppi Mercieca. Dakinhar, wara l-funzjoni, l-Arċipriet Dun Joe Caruana ħabbar li l-Vatikan kien laqa’ t-talba tal-Kapitlu tal-Kolleġġjata, biex waqt iċ-ċelebrazzjonijiet programmati li ser isiru f’Awissu tal-2008, għal darb’ oħra, terġa’ tkun fostna r-Relikwija għażiża ta’ Ras San Lawrenz. Waqt l-Offertorju tal-Quddiesa Solenni, Mons. Mario Grech, Isqof ta’ Għawdex li kien iċ-ċelebrant, xegħel dik li ssejħet Ix-Xemgħa taċ-Ċentinarju, ippreżentata mis-Sur Lawrence V. Farrugia, segretarju tal-Kumitat Organizzattiv, biex tinżamm mixgħula fuq il-presbiterju tul is-sena ċentinarja.

Il-Ħamis 10 ta’ April, fil-Knisja Parrokkjali, taħt il-Presidenza tal-President Emeritus Dr. Ugo Mifsud Bonnici LLD u l-parteċipazzjoni ta’ diversi kelliema, fosthom il-Profs. Guglielmo de’ Giovanni-Centelles, Accademico Pontificio di Belle Arti e Lettere saret Akkademja għal San Lawrenz fil-Knisja. Jumejn wara, f’Kastell Sant’ Anġlu, taħt il-Presidenza ta’ Fra John Critien, BA. sar Symposium bit-tema: San Lawrenz fl-Arkeoloġija, Arti u Storja. Il-kelliema kienu Prof. de’ Giovanni Centelles, Fr. Gino Gauci, Lic Art., Prof. Stanley Fiorini, B.Phil, MA (oxon), Ph D. u Mons.Dun Ġwann Azzopardi, Lic D, Prel SS.

Iċ-Ċelebrazzjoni tal-Ewwel Erbgħa ta’ San Lawrenz żgur li ħa tibqa’ mfakkra għal bosta snin, fejn il-Banda Vittoriosana San Lawrenz għamlet marċ it-Tlieta, anke fl-okkażjoni tal-125 sena anniversarju mit-twaqqif tal-banda u laqgħet lura mir-restawr l-istatwa ta’ San Lawrenz jagħti d-dawl lill-Għomja. L-għada, l-erbgħa, saret quddiesa solenni fil-pjazza fil-preżenza tal-istatwa proċessjonali ta’ San Lawrenz u wara l-Banda Vittoriosana San Lawrenz akkumpanjat lill-istatwa permezz ta’ daqq t’innijiet f’pellegrinaġġ li sar mat-toroq tal-Birgu.

Sfortunatament ir-Relikwija li kellha tkun magħna għal dawn il-festi ma ġietx, wara li b’dispjaċir liema bħalu, l-awtoritajiet tal-Vatikan ħabbru li ir-Relikwija tinsab f’ periklu li titmermer jekk din tiċċaqlaq u għalhekk kien impossibbli li tiġi ġewwa l-Birgu. Madankollu, anke permezz tal-Festi kbar li organizzat is-Soċjeta` Mużikali San Lawrenz, is-sena 2008 tibqa’ mfakkra bħala wahda mill-ikbar festi ta’ dan l-aħħar snin.

Avvenimenti fl-2014

Nhar il-Erbgħa 28 ta’ Mejju 2014, l-Ewwel Erbgħa minn għaxra bi preparazzjoni għall-Festa tal-Padrun tal-Belt Vittoriosa San Lawrenz, il-Belt Rebbieħa laqgħet lura l-Istatwa titulari wara restawr li sar fix-xhur ta’ qabel minn Reno Bugeja ta’ Prevardi, kumpanija rinomata fir-restawr. Wara proċessjoni qasira mill-Oratorju tal-Kurċifiss għall-Pjazza, l-Wisq. Rev. Kanonku Arċipriet Dun Joe Cilia kkonċelebra quddies fuq palk armat fil-Pjazza. Wara saret Proċessjoni li għaddiet minn Triq San Filippu, La Vallette, Misraħ ir-Rebħa, Nestu Laiviera u lura l-Knisja. Fid-dħul indaqqet l-antifona tal-Kanonku Dun Alwiġ Fenech fost l-entużjażmu tal-mijiet ta’ partitarji Palmiżi. Il-Banda Vittoriosana San Lawrenz ħadet sehem matul il-proċessjoni bid-daqq ta’ Innijiet Lawrenzjani.

Il-Ħamis 24 ta’ Lulju 2014, il-Belt Vittoriosa laqgħet relikwija oħra rinomata tal-Padrun tagħha San Lawrenz. Bl-entużjażmu li jbaqbaq f’kull Vittoriosan, il-Belt Vittoriosa laqgħet għandha r-relikwija bid-demm ta’ San Lawrenz li nġiebet minn Amaseno, l-Italja fuq inizjattiva tal-Parroċċa San Lawrenz, Għawdex. L-Arċisqof Paul Cremona mexxa l-proċessjoni li bdiet mill-Kunvent tas-Sorijiet Benedittini għall-Parroċċa fejn wara mexxa Pontifikal. Matul il-proċessjoni l-Banda Vittoriosana San Lawrenz ħadet sehem bid-daqq ta’ innijiet Lawrenzjani.

75 Sena Lura f’Beltna

Is-Sena 2019 mmarkat Anniversarju speċjali għall-Vittoriosani. Id-data tat-30 ta’ Lulju hi data mnaqqxa fi qlub il-Vittoriosani, għax hi d-data li fiha l-istatwa Titulari ta’ San Lawrenz rritornat lura fil-Belt Vittoriosa wara li kienet ittieħdet ġewwa r-Rabat minħabba t-Tieni Gwerra Dinjija. Għaldaqstant, il-75 Sena Anniversarju ġie ċċelebrat b’mod mill-aqwa. Saru numru t’attivitajiet, bil-milja tintlaħaq bejn it-28 u t-30 ta’ Lulju. Fil-fatt, fit-28 ta’ Lulju 2019 saret Akkademja Mużiko-Letterarja ġewwa l-Knisja ta’ San Lawrenz, fejn ġie muri feature viżiv fuq din il-ġrajja li ra l-istorja flimkien ma’ rakkonti ta’ dawk li jiftakru il-ġurnata tat-30 ta’ Lulju 1944. Il-Banda Vittoriosana San Lawrenz animat din il-lejla mużiko letterarja permezz ta’ sextet taħt id-direzzjoni tas-Surmast Jonathan Abela. Wara li spiċċat din l-attivita`, San Lawrenz ttieħed b’mod privat fil-Kolleġġjata Bormliża, biex it-Tnejn saru attivitajiet hemmhekk, prinċiparjament talb u għasar kif ukoll play mtella’ miċ-Ċentru tal-Katekiżmu fuq il-ħajja ta’ San Lawrenz. It-Tlieta 30 ta’ Lulju 2019 kienet ġurnata ta’ Festa fil-Belt Vittoriosa. Bnadar, murtali u armar. Il-Belt Vittoriosa libset għall-miġja lura tal-Patrun tagħha. Flgħaxija saret Quddiesa Pontifikali fil-Kolleġġjata ta’ Bormla, u wara bdiet Purċissjoni mill-Kolleġġjata Bormliża għal dik Vittoriosana bis-sehem taż-żewġ baned; il-Banda Vittoriosana San Lawrenz u l-Banda San Ġorġ ta’ Bormla. Ta’ min isemmi wkoll kif iż-żewġ baned daqqew diversi innijiet bħala massed band, kif ukoll dan kien bidu ta’ relazzjonijiet mill-aqwa bejn iż-żewġ soċjetajiet mużikali. Tassew kienet okkażjoni fejn il-Kult Lawrenzjan ħadem għall-għaqda fil-Kottonera, tant li fis-16 ta’ Novembru sar reċiprokar ġewwa Bormla fiċ-ċelebrazzjoni tal-anniversarju simili ta’ Taħt Ħarstek Nistkennu.